Μύθοι και πραγματικότητες
 |
| Σκλαβοπάζαρο αρχαίων |
- Δούλοι: Το σημερινό κεφάλαιο είναι
εξαιρετικά δύσκολο να αποδοθεί πιστά και κατά το πνεύμα εκείνης της εποχής. Σ' εμάς τους σύγχρονους, η πλήρης κατανόηση του κοινωνικού φαινομένου της δουλείας
είναι σχεδόν αδύνατη. Π.χ. είναι αδιανόητον ο
Πλάτων στο τέλος της ζωής του να διαθέτει 50 δούλους, ή ο μέγας
Αριστοτέλης να θεωρεί τους δούλους «άγρια ζώα»! Παρ’ όλα αυτά, θα επιχειρήσω το
«μακροβούτι» σ’ αυτόν τον απεχθή θεσμό, επιστρατεύοντας όλη την καλή μου
διάθεση γιά κατανόηση και περιγραφή.
Γενικώς, λόγω της ιδιότητος των δούλων και της ασημαντότητος της ανθρώπινης υποστάσεώς τους δεν υπάρχουν πολλές και ενδελεχείς αναφορές στην υπόθεση «δούλος-δουλεία».
Ενδεικτικά αναφέρω πως ο μυθοποιός Αίσωπος γεννήθηκε, έζησε και πέθανε δούλος! Και μάλιστα με φρικτό θάνατο. Τον κατηγόρησαν ως ιερόσυλο και τον γκρέμισαν σ’ ένα βάραθρο του Παρνασσού!
Ο δούλος λεγόταν και «ανδράποδον», (ζώον με ανθρώπινα πόδια, κατ’ αναλογίαν προς το τετράποδον), καθώς επίσης και «οικέτης», καθ’ όσον κατοικούσε στο σπίτι του αφέντη του. Ο σκοπός της δουλείας ήταν προφανής. Αφού η χειρωνακτική εργασία και γενικά ο μόχθος και ο κάματος ήσαν στοιχεία απαράδεκτα γιά του ελεύθερους Αθηναίους πολίτες, (όπως πρώτοι οι φιλόσοφοι και διανοούμενοι διακήρυσσαν), κάποιος έπρεπε να εργάζεται, (σημερινή παραφθορά της λέξης «εργάζομαι» είναι το «δουλεύω») και μάλιστα με ελάχιστο κόστος, ώστε να εξασφαλίζεται η απρόσκοπτη διαβίωση των … φιλοσοφούντων Αθηναίων! Πεδίον εφαρμογής της απασχόλησης των δούλων, ήσαν τα έκτακτα μεγάλα δημόσια έργα, οι οχυρωματικές κατασκευές και, σε καθημερινή βάση, οι οικοδομικές, αγροτικές και οικιακές ιδιωτικές εργασίες.
Προσωπικά, θεωρώ πολύ μελαγχολική και δύσκολα συνηθιζόμενη τη σκέψη πως στην κατασκευή του κορυφαίου πνευματικού αριστουργήματος, νυν και αεί στην Ανθρωπότητα, του καταπληκτικού συνόλου που λέγεται «Ακρόπολις», (Παρθενών, υπόλοιπα κτίσματα και περιμετρικά οχυρωματικά έργα), «καταναλώθηκαν» αμέτρητες ζωές και χύθηκαν εκατομμύρια τόνοι ιδρώτα και αίματος δούλων! Δυστυχώς, παγκόσμια νομοτέλεια καθορίζει την μοίρα των ανθρώπων και την επίγεια διαδρομή τους. Με κυρίαρχη «καταγραφή» τον αφορισμό του Αριστοτέλη. «Ουδέν ανισότερον της ίσης αντιμετώπισης των ανίσων»! Και επομένως, κατ' αυτόν, οι δούλοι ήσαν άνισοι, ως άνθρωποι, σε σχέση με τους αφέντες τους, οπότε.....! Έτσι άλλος γίνεται Φειδίας, άλλος Σωκράτης και άλλος δούλος.
Βασική πηγή προμηθείας δούλων οι πολέμου. Γιά τον λόγο αυτόν πολλές εκστρατείες είχαν αποκλειστικό στόχο την αιχμαλωσία και όχι τη θανάτωση των αντιπάλων! Ήταν, τρόπον τινά, «παγανιά» περισυλλογής δούλων. Μάλιστα η υποδούλωση των ηττημένων αντιπάλων είχε περάσει στη συνείδηση και το λεξιλόγιο των Ελλήνων, ως φυσιολογικό επακόλουθο γεγονός. Έτσι όσοι έχαναν έναν πόλεμο θεωρούνταν, φυσικώ τω λόγω, ήσσονος αξίας όντα! Αφού έχασαν! Οπότε από το ρήμα «ήσσω»,( αρχαϊστί και «ήττω»), προήλθαν οι λέξεις ήττα, ηττημένος, κ.λπ. Οπότε αφού «ηττάσαι», είσαι κατώτερος και, άρα, δεν σου αξίζει η ελευθερία! Συνεπώς, τράβα να σκάβεις, να χτίζεις, να σπας πέτρα και να υπηρετείς, ως δούλος σχεδόν τζάμπα, ίσα-ίσα να εργάζεσαι, (δουλεύεις), γιά να επιβιώσεις!
Άλλη πηγή άγρας δούλων ήσαν οι πειρατείες. Αιμοσταγείς πειρατές έκαναν ρεσάλτα σε παράλιες πόλεις, γράπωναν αθώους και ζητούσαν λύτρα γιά να τους ελευθερώσουν. Αν τα έπαιρναν, έχει καλώς, το θύμα γλύτωνε. Αν όχι, ντουγρού γιά το σκλαβοπάζαρο! Τέτοια παζάρια υπήρχαν μπόλικα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος και λειτουργούσαν, όπως περίπου οι σημερινές… λαϊκές αγορές! Το πιό γνωστό σκλαβοπάζαρο της αρχαιότητος βρισκόταν στο Σούνιο. Κι αυτό λόγω την γειτνίασης με τα μεταλλεία του Λαυρίου, οπότε κάθε φρέσκο «εμπόρευμα» δούλων πήγαινε, κατ’ ευθείαν, από την παραγωγή στην κατανάλωση! Πιθανότατα η λέξη «εκμεταλλεύομαι» (και τα παράγωγά της) να έχουν προέλευση εκείνη την κατάσταση, όπου οι άτυχοι δούλοι, στυμμένοι σαν λεμονόκουπες στις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας ενός μεταλλείου, ζούσαν ελάχιστα. Γενικά, πάντως, οι Έλληνες απέφευγαν ν’ αγοράζουν και χρησιμοποιούν ως δούλους άλλους Έλληνες. Μάλιστα κι ο ίδιος ο Πλάτωνας το συνιστούσε στους στοχασμούς του. Όμως στην αναβροχιά…, οι Έλληνες των απομακρυσμένων πόλεων λειτουργούσαν ως χαλάζι!
Τέλος, προ Σόλωνος, υπήρχε περίπτωση υποδούλωσης ελεύθερου Αθηναίου πολίτη, και μάλιστα εκούσια, (ένα είδος υποθήκης), λόγω χρεών! Όμως αυτό το κατήργησαν οι νόμοι του Σόλωνος.
Σε γενικές γραμμές, οι Αθηναίοι δεν φερόντουσαν πολύ σκληρά στους δούλους τους, ούτε τους κακομεταχειρίζονταν ιδιαίτερα. Όμως αυτό οφειλόταν περισσότερο στην αρχή του «προσέχουμε γιά να έχουμε», παρά σε ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι’ αυτούς, αφού ο δούλος ανήκε στα «αντικείμενα» του σπιτιού. (Οι Ρωμαίοι, αργότερα, πρωταθλητές του καθεστώτος της δουλείας καθώς έγιναν κοσμοκράτορες, αποκαλούσαν τον δούλο «res», δηλαδή «πράγμα». Με ό,τι αυτό σημαίνει).
Οι δούλοι ήσαν, γενικός ο αφορισμός, μηχανές παραγωγής έργου. Και όπως, αν δεν πηγαίνεις τακτικά τ’ αμάξι σου στο συνεργείο, αυτό θα σ’ αφήσει στον δρόμο, έτσι κι αν δεν ταΐσεις το δούλο σου, θα την πάθεις σαν τον Χότζα, που μόλις έμαθε τον γάιδαρό του να δουλεύει χωρίς να τρώει, εκείνος τα …τίναξε!
Σε περιπτώσεις πανθομολογουμένης κακομεταχείρισης δούλου, αυτός είχε δικαίωμα να καταφύγει ικέτης στον ναό, οπότε μετά τις σχετικές έρευνες και της απόδειξης του δίκιου του δούλου, ο ιδιοκτήτης του ήταν υποχρεωμένος να τον μεταπουλήσει.
Οι οικέτες δούλοι, άνδρες-γυναίκες, αποτελούσαν κάτι μεταξύ μελών και εξαρτημάτων του σπιτιού. Ζούσαν με την οικογένεια και συμμετείχαν κανονικά στις εορτές της. Τα παιδιά των δούλων, (εξυπονοείται πως το πήδημα πήγαινε σύννεφο!), ήσαν αυτοδικαίως δούλοι, ανεξάρτητα αν στην … «κατασκευή» τους έβαζε το χεράκι του, (και όχι μόνο), κάποιο αφεντικό, μέλος της οικογένειας. Εδώ αξίζει να αναφερθεί, έστω και παρένθετα, η περίπτωση του Αβραάμ, αφού στο θέμα αυτό τα ήθη των Ελλήνων συμβάδιζαν με εκείνα των Εβραίων. Επειδή η Σάρα… «τσού παιδιά», ο αφέντης «περιποιούμενος» τις δούλες του, (κανονικά και με το νόμο), και μη θέλοντας να εγκαταλείψει τον μάταιον τούτο κόσμο άκληρος, είχε «κατασκευάσει» με την Αιγύπτια δούλα του, την Άγαρ, τον Ισμαήλ. Όμως με την … έλευση του Ισαάκ, τόσο η Άγαρ, όσο κι ο γιός Ισμαήλ, πήραν πόδι κι εστάλησαν στην έρημο να παλέψουν γιά την επιβίωσή τους. Με τη Σάρα να ελπίζει και εύχεται πως όχι! Η μοίρα των δούλων! Γιά την Ιστορία, επίσης, θα πρέπει να προστεθεί πως ο Ισμαήλ επέζησε και αποτέλεσε τον γενάρχη των Αράβων. Γι’ αυτό Άραβες κι Εβραίοι, όντας ετεροθαλή αδέλφια, τρώγονται αιωνίως σαν τα σκυλιά! («Ποιός σου ’βγαλε το μάτι; Ο αδελφός σου; Α΄, γι’ αυτό η πληγή είναι βαθιά!»). Εκεί, όμως, που οι δούλοι εξισώνονταν με τους αφέντες τους ήταν στο θάνατο. Οι δούλοι ενταφιάζονταν στον ίδιο οικογενειακό τάφο!
Η απόκτηση δούλων συνέβαλε στο πρεστίζ και την κοινωνική καταξίωση της οικογένειας, η οποία έχοντας 2-3 δούλους μπορούσε να συμπεριληφθεί στο, ας πούμε, «libro d’ oro» της καλής αθηναϊκής κοινωνίας. Στην ελίτ της ελίτ! Σαν την παλιά γειτόνισσά μου, την Μαντάμ Σουσού, που έπρεπε οπωσδήποτε να συνοδεύεται στις εξόδους της από το σχετικό «δουλικό», γιά να την βλέπει η γειτονιά! Ανάλογα δικαιώματα στην απόκτηση δούλων διατηρούσαν και οι μέτοικοι. Όπου εκεί να δείτε σνομπαρία! Συνηθέστατα, εκείνοι διέθεταν περισσότερους δούλους από τους Αθηναίους πολίτες και αποτελούσαν τους χειρότερους αφέντες.
Σε περίπτωση απόκτησης μορφωμένου και καλότροπου δούλου, αυτός αναλάμβανε, εξ ολοκλήρου, ως παιδαγωγός, την μόρφωση των νεαρών βλαστών της οικογένειας. Στην αρχή, η λέξη «παιδαγωγός» εννοούσε, κατά κυριολεξία, την συνοδεία των νεαρών σε διδασκαλεία, σχολεία ή γυμναστήρια, όμως στη συνέχεια απέκτησε πλατύτερη έννοια αφού ο συνοδός-δούλος μετείχε και ο ίδιος στην εκπαίδευση των παιδιών.
Τέλος, συνηθέστατα και σε ειδικές περιπτώσεις ευγνωμοσύνης ή αγάπης, ο κύριος μπορούσε να απελευθερώσει τον δούλο του, ο οποίος συνέχιζε πλέον τη ζωή του ελεύθερος και αποδεκτός στην αθηναϊκή κοινωνία, ως μέλος ειδικής τάξης, των απελεύθερων, με τους δεσμούς του με την οικογένεια να παραμένουν ισχυροί!
Γενικώς, λόγω της ιδιότητος των δούλων και της ασημαντότητος της ανθρώπινης υποστάσεώς τους δεν υπάρχουν πολλές και ενδελεχείς αναφορές στην υπόθεση «δούλος-δουλεία».
Ενδεικτικά αναφέρω πως ο μυθοποιός Αίσωπος γεννήθηκε, έζησε και πέθανε δούλος! Και μάλιστα με φρικτό θάνατο. Τον κατηγόρησαν ως ιερόσυλο και τον γκρέμισαν σ’ ένα βάραθρο του Παρνασσού!
Ο δούλος λεγόταν και «ανδράποδον», (ζώον με ανθρώπινα πόδια, κατ’ αναλογίαν προς το τετράποδον), καθώς επίσης και «οικέτης», καθ’ όσον κατοικούσε στο σπίτι του αφέντη του. Ο σκοπός της δουλείας ήταν προφανής. Αφού η χειρωνακτική εργασία και γενικά ο μόχθος και ο κάματος ήσαν στοιχεία απαράδεκτα γιά του ελεύθερους Αθηναίους πολίτες, (όπως πρώτοι οι φιλόσοφοι και διανοούμενοι διακήρυσσαν), κάποιος έπρεπε να εργάζεται, (σημερινή παραφθορά της λέξης «εργάζομαι» είναι το «δουλεύω») και μάλιστα με ελάχιστο κόστος, ώστε να εξασφαλίζεται η απρόσκοπτη διαβίωση των … φιλοσοφούντων Αθηναίων! Πεδίον εφαρμογής της απασχόλησης των δούλων, ήσαν τα έκτακτα μεγάλα δημόσια έργα, οι οχυρωματικές κατασκευές και, σε καθημερινή βάση, οι οικοδομικές, αγροτικές και οικιακές ιδιωτικές εργασίες.
Προσωπικά, θεωρώ πολύ μελαγχολική και δύσκολα συνηθιζόμενη τη σκέψη πως στην κατασκευή του κορυφαίου πνευματικού αριστουργήματος, νυν και αεί στην Ανθρωπότητα, του καταπληκτικού συνόλου που λέγεται «Ακρόπολις», (Παρθενών, υπόλοιπα κτίσματα και περιμετρικά οχυρωματικά έργα), «καταναλώθηκαν» αμέτρητες ζωές και χύθηκαν εκατομμύρια τόνοι ιδρώτα και αίματος δούλων! Δυστυχώς, παγκόσμια νομοτέλεια καθορίζει την μοίρα των ανθρώπων και την επίγεια διαδρομή τους. Με κυρίαρχη «καταγραφή» τον αφορισμό του Αριστοτέλη. «Ουδέν ανισότερον της ίσης αντιμετώπισης των ανίσων»! Και επομένως, κατ' αυτόν, οι δούλοι ήσαν άνισοι, ως άνθρωποι, σε σχέση με τους αφέντες τους, οπότε.....! Έτσι άλλος γίνεται Φειδίας, άλλος Σωκράτης και άλλος δούλος.
Βασική πηγή προμηθείας δούλων οι πολέμου. Γιά τον λόγο αυτόν πολλές εκστρατείες είχαν αποκλειστικό στόχο την αιχμαλωσία και όχι τη θανάτωση των αντιπάλων! Ήταν, τρόπον τινά, «παγανιά» περισυλλογής δούλων. Μάλιστα η υποδούλωση των ηττημένων αντιπάλων είχε περάσει στη συνείδηση και το λεξιλόγιο των Ελλήνων, ως φυσιολογικό επακόλουθο γεγονός. Έτσι όσοι έχαναν έναν πόλεμο θεωρούνταν, φυσικώ τω λόγω, ήσσονος αξίας όντα! Αφού έχασαν! Οπότε από το ρήμα «ήσσω»,( αρχαϊστί και «ήττω»), προήλθαν οι λέξεις ήττα, ηττημένος, κ.λπ. Οπότε αφού «ηττάσαι», είσαι κατώτερος και, άρα, δεν σου αξίζει η ελευθερία! Συνεπώς, τράβα να σκάβεις, να χτίζεις, να σπας πέτρα και να υπηρετείς, ως δούλος σχεδόν τζάμπα, ίσα-ίσα να εργάζεσαι, (δουλεύεις), γιά να επιβιώσεις!
Άλλη πηγή άγρας δούλων ήσαν οι πειρατείες. Αιμοσταγείς πειρατές έκαναν ρεσάλτα σε παράλιες πόλεις, γράπωναν αθώους και ζητούσαν λύτρα γιά να τους ελευθερώσουν. Αν τα έπαιρναν, έχει καλώς, το θύμα γλύτωνε. Αν όχι, ντουγρού γιά το σκλαβοπάζαρο! Τέτοια παζάρια υπήρχαν μπόλικα σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος και λειτουργούσαν, όπως περίπου οι σημερινές… λαϊκές αγορές! Το πιό γνωστό σκλαβοπάζαρο της αρχαιότητος βρισκόταν στο Σούνιο. Κι αυτό λόγω την γειτνίασης με τα μεταλλεία του Λαυρίου, οπότε κάθε φρέσκο «εμπόρευμα» δούλων πήγαινε, κατ’ ευθείαν, από την παραγωγή στην κατανάλωση! Πιθανότατα η λέξη «εκμεταλλεύομαι» (και τα παράγωγά της) να έχουν προέλευση εκείνη την κατάσταση, όπου οι άτυχοι δούλοι, στυμμένοι σαν λεμονόκουπες στις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας ενός μεταλλείου, ζούσαν ελάχιστα. Γενικά, πάντως, οι Έλληνες απέφευγαν ν’ αγοράζουν και χρησιμοποιούν ως δούλους άλλους Έλληνες. Μάλιστα κι ο ίδιος ο Πλάτωνας το συνιστούσε στους στοχασμούς του. Όμως στην αναβροχιά…, οι Έλληνες των απομακρυσμένων πόλεων λειτουργούσαν ως χαλάζι!
Τέλος, προ Σόλωνος, υπήρχε περίπτωση υποδούλωσης ελεύθερου Αθηναίου πολίτη, και μάλιστα εκούσια, (ένα είδος υποθήκης), λόγω χρεών! Όμως αυτό το κατήργησαν οι νόμοι του Σόλωνος.
Σε γενικές γραμμές, οι Αθηναίοι δεν φερόντουσαν πολύ σκληρά στους δούλους τους, ούτε τους κακομεταχειρίζονταν ιδιαίτερα. Όμως αυτό οφειλόταν περισσότερο στην αρχή του «προσέχουμε γιά να έχουμε», παρά σε ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι’ αυτούς, αφού ο δούλος ανήκε στα «αντικείμενα» του σπιτιού. (Οι Ρωμαίοι, αργότερα, πρωταθλητές του καθεστώτος της δουλείας καθώς έγιναν κοσμοκράτορες, αποκαλούσαν τον δούλο «res», δηλαδή «πράγμα». Με ό,τι αυτό σημαίνει).
Οι δούλοι ήσαν, γενικός ο αφορισμός, μηχανές παραγωγής έργου. Και όπως, αν δεν πηγαίνεις τακτικά τ’ αμάξι σου στο συνεργείο, αυτό θα σ’ αφήσει στον δρόμο, έτσι κι αν δεν ταΐσεις το δούλο σου, θα την πάθεις σαν τον Χότζα, που μόλις έμαθε τον γάιδαρό του να δουλεύει χωρίς να τρώει, εκείνος τα …τίναξε!
Σε περιπτώσεις πανθομολογουμένης κακομεταχείρισης δούλου, αυτός είχε δικαίωμα να καταφύγει ικέτης στον ναό, οπότε μετά τις σχετικές έρευνες και της απόδειξης του δίκιου του δούλου, ο ιδιοκτήτης του ήταν υποχρεωμένος να τον μεταπουλήσει.
Οι οικέτες δούλοι, άνδρες-γυναίκες, αποτελούσαν κάτι μεταξύ μελών και εξαρτημάτων του σπιτιού. Ζούσαν με την οικογένεια και συμμετείχαν κανονικά στις εορτές της. Τα παιδιά των δούλων, (εξυπονοείται πως το πήδημα πήγαινε σύννεφο!), ήσαν αυτοδικαίως δούλοι, ανεξάρτητα αν στην … «κατασκευή» τους έβαζε το χεράκι του, (και όχι μόνο), κάποιο αφεντικό, μέλος της οικογένειας. Εδώ αξίζει να αναφερθεί, έστω και παρένθετα, η περίπτωση του Αβραάμ, αφού στο θέμα αυτό τα ήθη των Ελλήνων συμβάδιζαν με εκείνα των Εβραίων. Επειδή η Σάρα… «τσού παιδιά», ο αφέντης «περιποιούμενος» τις δούλες του, (κανονικά και με το νόμο), και μη θέλοντας να εγκαταλείψει τον μάταιον τούτο κόσμο άκληρος, είχε «κατασκευάσει» με την Αιγύπτια δούλα του, την Άγαρ, τον Ισμαήλ. Όμως με την … έλευση του Ισαάκ, τόσο η Άγαρ, όσο κι ο γιός Ισμαήλ, πήραν πόδι κι εστάλησαν στην έρημο να παλέψουν γιά την επιβίωσή τους. Με τη Σάρα να ελπίζει και εύχεται πως όχι! Η μοίρα των δούλων! Γιά την Ιστορία, επίσης, θα πρέπει να προστεθεί πως ο Ισμαήλ επέζησε και αποτέλεσε τον γενάρχη των Αράβων. Γι’ αυτό Άραβες κι Εβραίοι, όντας ετεροθαλή αδέλφια, τρώγονται αιωνίως σαν τα σκυλιά! («Ποιός σου ’βγαλε το μάτι; Ο αδελφός σου; Α΄, γι’ αυτό η πληγή είναι βαθιά!»). Εκεί, όμως, που οι δούλοι εξισώνονταν με τους αφέντες τους ήταν στο θάνατο. Οι δούλοι ενταφιάζονταν στον ίδιο οικογενειακό τάφο!
Η απόκτηση δούλων συνέβαλε στο πρεστίζ και την κοινωνική καταξίωση της οικογένειας, η οποία έχοντας 2-3 δούλους μπορούσε να συμπεριληφθεί στο, ας πούμε, «libro d’ oro» της καλής αθηναϊκής κοινωνίας. Στην ελίτ της ελίτ! Σαν την παλιά γειτόνισσά μου, την Μαντάμ Σουσού, που έπρεπε οπωσδήποτε να συνοδεύεται στις εξόδους της από το σχετικό «δουλικό», γιά να την βλέπει η γειτονιά! Ανάλογα δικαιώματα στην απόκτηση δούλων διατηρούσαν και οι μέτοικοι. Όπου εκεί να δείτε σνομπαρία! Συνηθέστατα, εκείνοι διέθεταν περισσότερους δούλους από τους Αθηναίους πολίτες και αποτελούσαν τους χειρότερους αφέντες.
Σε περίπτωση απόκτησης μορφωμένου και καλότροπου δούλου, αυτός αναλάμβανε, εξ ολοκλήρου, ως παιδαγωγός, την μόρφωση των νεαρών βλαστών της οικογένειας. Στην αρχή, η λέξη «παιδαγωγός» εννοούσε, κατά κυριολεξία, την συνοδεία των νεαρών σε διδασκαλεία, σχολεία ή γυμναστήρια, όμως στη συνέχεια απέκτησε πλατύτερη έννοια αφού ο συνοδός-δούλος μετείχε και ο ίδιος στην εκπαίδευση των παιδιών.
Τέλος, συνηθέστατα και σε ειδικές περιπτώσεις ευγνωμοσύνης ή αγάπης, ο κύριος μπορούσε να απελευθερώσει τον δούλο του, ο οποίος συνέχιζε πλέον τη ζωή του ελεύθερος και αποδεκτός στην αθηναϊκή κοινωνία, ως μέλος ειδικής τάξης, των απελεύθερων, με τους δεσμούς του με την οικογένεια να παραμένουν ισχυροί!
(συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου