Κυνηγώντας το…νερό στην Αθήνα!

Υδραγωγεία  -  Βρύσες  -  Πηγάδια  -  Λίμνες

   Η τουρκική κατοχή της Αθήνας κράτησε από το1456 έως το 1833, δηλαδή 377 συναπτά έτη κατά τα οποία δεν πραγματοποιήθηκε κανένα κοινωφελές έργο στην πόλη, η οποία συνεχώς μαράζωνε και συρρικνωνόταν. Ειδικά στην ύδρευση η πόλη ανέκαθεν υπέφερε και γι’ αυτό ο πληθυσμός της ήταν ελάχιστος όλα αυτά τα χρόνια και έφθινε συνεχώς.

   Τα μόνα ποτάμια που υπήρχαν τότε, πριν γίνουν κι αυτά αγωγοί λυμάτων, ήσαν ο Κηφισός, ο οποίος πήγαζε σε δύο παρακλάδια, από την Πάρνηθα και την Πεντέλη, ο Ιλισός, ο οποίος «ξεκινούσε» από τον Υμηττό και ο τελείως υπογειοποιημένος από τα αρχαία ακόμη χρόνια κι εξαφανισμένος, αρχαίος ποταμός Ηριδανός. Αυτός «γεννιόταν» στον Λυκαβηττό, στη ΒΔ του πλευρά, προς Νεάπολη μεριά.

   Ο Ηριδανός, ο γοητευτικός άγνωστος στους πολλούς ποταμός, αποτελούσε, (και υπάρχει ακόμη στα δεύτερα υπόγεια των πολυκατοικιών της περιοχής του Κολωνακίου!), ουσιαστικά έναν χείμαρρο του οποίου η μικρή, σχετικά, πορεία διέσχιζε όλη την παλαιά Αθήνα. Περνούσε από Κολωνάκι, Σύνταγμα, Μοναστηράκι, Κεραμεικό και κάπου εκεί, προς την οδό Πειραιώς, χυνόταν στον Ιλισό.

   Η «ενοχλητικότητα» του Ηριδανού, πέραν εννοείται από την ωφελιμότητά του, οφειλόταν στην μεγάλη του ορμή και η ορμή στο μεγάλο υψόμετρο των πηγών του, σε σχέση με το πολύ μικρό μήκος του. Άρα το νερό είχε να καλύψει μεγάλο ύψος σε σύντομη διαδρομή, οπότε παρουσίαζε χαρακτηριστικά ορμητικού χειμάρρου περισσότερο, παρά ποταμού. Γι’ αυτό, επειδή η ροή του προβλημάτιζε, οι Αθηναίοι του είχαν, σε πολλά μέρη, υποβιβάσει την κοίτη ώστε να μην παρενοχλεί και παραβλάπτει την ομαλή λειτουργία της πόλης.

   Ο Ιλισός κατέβαινε από τα δυτικά του Υμηττού, Βύρωνα, Παγκράτι, Αγ. Θωμά (Γουδή), Πλατεία Ρηγίλλης, Παναθηναϊκό Στάδιο, Καλλιρρόης και περί το Μοσχάτο έπεφτε στον Κηφισό.

   Ο Κηφισός, τέλος, ήταν ο μεγαλύτερος ποταμός της Αττικής και αποδέκτης των δύο προαναφερθέντων, οι οποίοι ουσιαστικά λογίζονται ως παραπόταμοι, και είχε δύο μεγάλα σκέλη. Αυτό που «ξεζούμιζε» την Πάρνηθα και περνούσε εκτός Αθηνών, αποτελεί σήμερα, εξαφανισμένος τελείως, το… υπόγειο της Εθνικής οδού Αθηνών – Λαμίας, υπό μορφήν, δυστυχώς, αποχετευτικού αγωγού κι εστία ρυπάνσεως πρώτης γραμμής!

  

Τον θυμάμαι, προ αμνημονεύτων χρόνων, να κυλάει γάργαρο νερό στη Βαρυμπόμπη, να δέχεται πολύ καθαρά νερά ενός, εκ Πεντέλης παρακλαδιού του, που κελάρυζαν στα άκρα των δρόμων του Κοκκιναρά, του Κεφαλαρίου και της Κηφισιάς, τροφοδοτώντας μεταξύ άλλων, και τη βρύση-σύμβολο της πόλης, στα πόδια του γιγαντιαίου πλάτανου της κεντρικής πλατείας και να τραβάει τραγουδώντας γιά τη Χελιδονού και το πότισμα απέραντων περιβολιών, μέχρι αρκετά κάτω και πέρα από την Κολοκυνθού. Ένα άλλο παρακλάδι του που κατέβαινε από την Πεντέλη, έπιανε Βριλήσσια, Πολύδροσο, Χαλάνδρι, Φιλοθέη και κατέληγε στην κεντρική κοίτη του Κηφισού.

   Τα παλιά υδροφόρα έργα του Αδριανού, όπως το περίφημο Αδριάνειο υδραγωγείο, ένα γιγάντιο γιά την εποχή έργο, έφερνε νερό στην Αδριάνειο Δεξαμενή, την γνωστή σημερινή Κολωνακιώτικη Δεξαμενή, από απόσταση 25 χιλιομέτρων!

   Το έργο ήταν εκπληκτικό και σαν μελέτη και σαν εκτέλεση, αφού έπρεπε να υπολογιστεί επακριβώς η υψομετρική διαφορά και να εξασφαλιστεί η ομοιόμορφη κανονική ροή της όδευσης του νερού, γιά τόσο τεράστια απόσταση. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο ξεκινούσε από τους πρόποδες της Πάρνηθας, κοντά στο Τατόι και τερμάτιζε στην Δεξαμενή.

   (Σημ. Στο σημείο αυτό υπενθυμίζεται η εικόνα που εμφανίζει κάθε παλιό υδραγωγείο, με τα μικρά αλλεπάλληλα τοξωτά γεφύρια ποικίλου ύψους, που για τον αδαή παρατηρητή φαντάζουν σαν ξεκάρφωτα κατασκευάσματα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός της ανάγκης διατήρησης σταθερής κλίσης μεταξύ της αφετηρίας και του τέρματος της διαδρομής του νερού. Αρκετή ώστε αυτό να ρέει. Όχι μεγάλη γιά να μην υπερφορτώνει τις δεξαμενές ή να χύνεται εκτός αγωγού και όχι πολύ μικρή για να μην γουρνιάζει. Η στέψη αυτών των τοξοτών γεφυριών αποτελεί και τον υδροφόρο αγωγό).



Η.... Μπουμπουνίστρα



   Κατά τα χρόνια του τουρκικού ζυγού, όλα αυτά τα υδραγωγεία είχαν καταστραφεί ασυντήρητα και η ύδρευση της πόλης, γιά αρκετά μετά την Απελευθέρωση χρόνια στηριζόταν σε πηγάδια, σε νερουλάδες και κάποιες βρύσες που υπήρχαν διάσπαρτες σε διάφορα σημεία της και αποτελούσαν υποτυπώδη υδραγωγεία μικρής παροχής και περιορισμένης εμβέλειας. Συνολικά στην Αθήνα υπήρχαν γύρω στα 50 τέτοια. Κι αυτά κατασκευάστηκαν περί τα τέλη της Τουρκοκρατίας και έμειναν γνωστά στην Ιστορία ως «Βρύσες». Γνωστότερες ήσαν η βρύση του Αγά, στην Πλατεία Αγ. Παντελεήμονα, η οποία και ονομαζόταν έτσι, («Αγά Βρύση»), η βρύση του Χασεκή στον Βοτανικό, με τα απέραντα περιβόλια, η Μπουμπουνίστρα, μιά βρύση στη συμβολή των οδών Όθωνος και Αμαλίας, η οποία παροχέτευε νερό από τον Ηριδανό ποταμό και ονομάστηκε έτσι από τον θόρυβο που έκανε, καθώς και η βρύση που «Τσακουμάκου», στην Πλατεία Ρηγίλλης που έδινε νερό από τον Ιλισό ποταμό.

   Κατά την Τουρκοκρατία ένας εργολάβος ονόματι Τσακμάτι ή Τσακμάκης (μάλλον Τούρκος), κατασκεύασε λίγο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, έναν αγωγό πλάτους 0,50-0,60μ., από σχιστόπλακες στερεωμένες με κονίαμα εκ «θηραϊκής γης», ο οποίος έπιανε το νερό της «πηγής» στον Αγ. Θωμά και ακολουθώντας την ίδια περίπου διαδρομή του ποταμού, την οποία άλλωστε επέβαλε η κλίση του εδάφους, παροχέτευε νερό στη βρύση του «Τσακουμάκου», κοντά στην πλατεία Ρηγίλλης.

   Η βρύση του Τσακουμάκου αποτέλεσε, αργότερα, την βασική πηγή ποτίσματος του Εθνικού Κήπου, ο οποίος δημιουργήθηκε από την επιθυμία της Βασίλισσας Αμαλίας, (καλομαθημένης από τους κήπους των ευρωπαϊκών ανακτόρων), και έδινε 200- 300 κυβικά νερού την ημέρα, με αποτέλεσμα να θεριεύει ο τότε «βασιλικός κήπος» και να γκρινιάζουν οι Αθηναίοι που «κοράκιαζαν» από τη δίψα, αφού η λειψυδρία αποτελούσε μόνιμο πρόβλημα της πόλης των Αθηνών.



Σπύρος Λούης



   Προϊόντος του χρόνου, αποκαταστάθηκε η λειτουργία του Αδριάνειου Υδραγωγείου, όμως οι ανάγκες της πόλης, που πληθυσμιακά κάλπαζε, ολοένα αυξάνονταν κάνοντας την λειψυδρία ένα μόνιμο εφιάλτη της. Εκείνη την εποχή έκαναν χρυσές δουλειές οι νεροκουβαλητές ή νερουλάδες που κουβαλούσαν και πουλούσαν νερό, (ένας τέτοιος ήταν κι ο περίφημος Σπύρος Λούης, ο οποίος προπονημένος γερά από το καθημερινό τρέξιμο γιά το μεροκάματο, πρώτευσε στον Μαραθώνιο των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων των Αθηνών, το 1896!), και οι Αιγηνίτες που έφτιαχναν κανάτια τα οποία το διατηρούσαν φρέσκο!

    Μπαίνοντας στον 20ον τα τέλη της δεκαετίας του ’20 αποφασίστηκε η κατασκευή του Φράγματος του Μαραθώνα, όπου με την παγίδευση κάποιων τοπικών χειμάρρων εξασφαλίστηκε γιά καμιά 20/ριά χρόνια η υδατική επάρκεια της πόλης, αρχίζοντας την λειτουργία τoυ το 1931. Το έργο εξετέλεσε κι εκμεταλλεύτηκε, βάσει σχετικών συμβολαίων μέχρι το 1974, η γνωστή μας ΟΥΛΕΝ, (ULEN), αμερικανική εταιρεία κατασκευής τέτοιων έργων. Θυμάμαι πως οι εφημερίδες της παλιάς εποχής δημοσίευαν καθημερινά, σε κάποια ακρούλα τους, το περιεχόμενο της Λίμνης σε κυβικά μέτρα. Μετά σημερινά δεδομένα κατανάλωσης, η Λίμνη και το νερό της έβγαζαν, δεν έβγαζαν την εβδομάδα!

    Από το 1951, «έπιασε» δουλειά και η λίμνη Υλίκη, η οποία με σχετική σύνδεση «τσοντάριζε» τον Μαραθώνα του οποίου η Λίμνη αποτελούσε πλέον ενδιάμεσο σταθμό και από το 1981 μπήκε στο κόλπο κι ο Μόρνος ποταμός, στον οποίο πάλι με φράγμα δημιουργήθηκε τεχνητή λίμνη η οποία τροφοδοτεί την Υλίκη και…. πάει λέγοντας.

   Επί του παρόντος, δεν φαίνεται να υπάρχει πρόβλημα νερού γιά την Αθήνα, όμως το μέλλον, όπως όλα τα… «μέλλοντα» και μελλούμενα, είναι άδηλον. Ο καιρός θα δείξει.